ترجمه از محبوبه عمیدی: حالا که بیشتر از دو سال از آغاز شیوع جهانی کووید-۱۹ می‌گذرد، تصویر آینده کمی شفاف‌تر از قبل به نظر می‌رسد؛ کووید قصد ترک کردن ما را ندارد. با این حال در این باره پژوهشگران نظرهای متفاوتی را منتشر کرده‌اند. نشریه «نیچر» در مورد حوزه‌های مرتبط با کووید-۱۹ از بیش از صد پژوهشگر نظرسنجی کرده است. « نیکی فیلیپس»، سردبیر بخش آسیا-اقیانوسیه بخش خبری نیچر، در گزارشی نتایج این نظرسنجی و نظرهای بعضی از برجسته‌ترین پژوهشگران شرکت‌کننده را گرد آورده است. متن پیش رو ترجمه گزارشی است که او حدود یک سال پس از آغاز شیوع بیماری نوشته بود؛ نتایج آن نظرسنجی امروز از همیشه واقعی‌تر به نظر می‌رسند.
با وجود آغاز همه‌گیری جهانی کووید-۱۹ زندگی در استرالیای غربی درست مانند دوران پیش از کرونا ادامه داشت. دوستان و خانواده‌ها دور هم جمع می‌شدند، دست می‌دادند، بچه‌ها به مهدکودک و مدرسه می‌رفتند و خبری از ماسک تنفسی و تب‌سنج نبود. ساکنان این منطقه کنترل کامل کووید-19 را مرهون قوانین سختگیرانه برای سفر و قرنطینه سریع بخش‌هایی بودند که تنها یک مورد ابتلا در آن‌ها مشاهده شده بود. حالا سؤال این است که آیا اجرای این قوانین همراه با واکسیناسیون گسترده می‌تواند ما را به روزهای پیش از ظهور کووید-۱۹ و دنیای بدون ماسک تنفسی و اسپری الکل بازگرداند؟ متأسفانه پاسخ متخصصان و کارشناسان به این پرسش مثبت نیست. بیش از صد ویروس‌شناس، پژوهشگر بیماری‌های عفونی و همه‌گیرشناس به پرسش نشریه نیچر پاسخ داده‌اند. نیچر از آن‌ها پرسیده بود که آیا کووید-۱۹ می‌تواند ریشه‌کن شود؟ حدود ۹۰درصد از این افراد معتقدند که ویروس عامل این بیماری در سال‌های آینده همچنان بومی جوامع ما خواهد بود، یعنی به چرخش در بخش‌هایی از جامعه انسانی ادامه خواهد داد.
پلکانی از زمین تا ماه
«مایکل اوسترهولم» همه‌گیرشناس از دانشگاه مینه‌سوتا در مینیاپولیس می‌گوید: «ریشه‌کنی ویروس SARS-CoV-2 در زمانه ما همان قدر عملی است که طراحی پلکانی از آجر و سیمان بین زمین تا ماه.» خوشبختانه شکست در ریشه‌کنی این ویروس به معنای مرگومیر، بیماری و قرنطینه گسترده اجتماعی نیست، اما آینده نوع بشر در مواجهه با این ویروس به شکل جدی به میزان ایمنی‌ای که واکسیناسیون یا ابتلا به این بیماری در بدن فرد ایجاد می‌کند و مراحل تکامل ویروس بستگی دارد. در حال حاضر جامعه بشری با ویروس آنفلوآنزا و چهار نوع از کروناویروس انسانی عامل سرماخوردگی مواجه است که ترکیبی از واکسیناسیون سالانه و ایمنی اکتسابی در مقابل آن‌ها مانع از نیاز به قرنطینه، استفاده از ماسک تنفسی و فاصله‌گذاری اجتماعی شده است. کمی بیش از ۳۰درصد پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی نشریه نیچر احتمال داده‌اند که ریشه‌کنی SARS-CoV-2 در بعضی از نقاط جهان ممکن خواهد بود. یکی از این افراد «کریستوفر دای» همه‌گیرشناس از دانشگاه آکسفورد در انگلستان است. او می‌گوید: «فکر می‌کنم ریشه‌کنی کووید-۱۹ در مناطق متعددی ممکن باشد؛ با این حال نمی‌توان احتمال ظهور فصلی این بیماری را مخصوصاً در نتیجه سفر به مناطق آلوده در کشورهای کمتر برخوردار از واکسن و بهداشت عمومی نادیده گرفت.» «آنجلا راسموسن» هم که ویروس‌شناس دانشگاه جورج‌تاون واقع در سیاتل است، می‌گوید: «بومی شدن ویروس عامل کووید-۱۹ محتمل است؛ اما نمی‌توان به سادگی الگوی گسترش آن را پیش‌بینی کرد.»
آینده نوع بشر در مواجهه با این ویروس به شکل جدی به میزان ایمنی‌ای که واکسیناسیون یا ابتلا به این بیماری در بدن فرد ایجاد می‌کند و مراحل تکامل ویروس بستگی دارد.
ویروسی برای ابتلا در کودکی
شاید پنج سال دیگر زمانی که والدین با آبریزش بینی یا تب در فرزند خود مواجه می‌شوند؛ کووید-۱۹ و روزهای سخت قرنطینه به خاطره‌ای دور تبدیل شده باشد. در این سناریو در‌حالی‌که بزرگسالان از طریق تزریق واکسن یا ابتلای به بیماری مصون شده‌اند؛ ویروس به سراغ بچه‌ها می‌رود و آن‌ها را در حالی مبتلا می‌کند که علائمی مانند سرماخوردگی ساده از خود نشان می‌دهند. پژوهشگران متعددی با این سناریو موافق هستند. آن‌ها می‌گویند با اینکه حداقل سه ویروس از میان این چهار نمونه قرن‌هاست در جامعه انسانی دست به دست می‌شوند؛ تنها دو نمونه از آن‌ها عامل ۱۵درصد از عفونت‌های تنفسی هستند. مدلی که «جنی لاوین»، پژوهشگر بیماری‌های عفونی، و همکارانش در دانشگاه اموری در آتلانتا تهیه کرده‌اند، نشان می‌دهد بدن بیشتر کودکان پیش از شش‌سالگی با یکی از این چهار ویروس درگیر شده و نسبت به آن ایمنی پیدا کرده است. با اینکه این ایمنی پایدار نیست و نمی‌تواند در بزرگسالی فرد هم به شکل کامل جلوی ابتلای مجدد به ویروس را بگیرد، در بیشتر موارد در کاهش شدت بیماری کاراست. آیا سیستم ایمنی بدن ما در برابر SARS-CoV-2 هم رفتاری مشابه را در پیش خواهد گرفت؟ پاسخ این پرسش را هنوز متخصصان نمی‌دانند. مطالعه گسترده‌ای که روی مبتلایان به کووید-۱۹ به انجام رسیده است، نشان می‌دهد سطح «آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده» که مانع از درگیری مجدد فرد با ویروس می‌شوند، در بدن این افراد پس از شش تا هشت ماه کاهش پیدا می‌کند. اما بدن این بیماران به ساختن سلول‌های خاطره B که با ظهور مجدد ویروس شروع به ساخت پادتن خواهند کرد، ادامه می‌دهد. «دانیلا ویسکاف»، ایمنی‌شناس «مؤسسه ایمنی‌شناسی لاهویا در کالیفرنیا، و همکارانش هم مشغول ردیابی حافظه ایمنی در افرادی هستند که پیش از این به کووید-۱۹ مبتلا شده‌اند. آن‌ها می‌گویند اگر فرد از طریق ابتلا به کووید-۱۹ یا تزریق واکسن آن به ایمنی مادام‌العمر دست پیدا کند، احتمال بومی شدن این بیماری از بین می‌رود. اما زمانی این شرایط ایجاد می‌شود که تعداد مبتلایان اندک و تثبیت‌شده باشد و تنها گاهی شیوع فصلی رخ دهد. شاید بیش از پنج تا ده سال زمان برای رسیدن به این ثبات نسبی نیاز باشد. علاوه‌براین احتمال دور زدن ایمنی از سوی ویروس همیشه وجود دارد. (توضیح سردبیر: با توجه به بروز سویه اومیکرون پس از نگارش این مطلب با توانایی فرار از ایمنی کسب‌شده به شکل طبیعی یا ناشی از واکسن، هنوز هم ویروس در مرحله بومی شدن نیست. بومی شدن لزوماً به معنای خطر کمتر ویروس نخواهد بود. برای مثال بیماری وبا در بعضی کشورهای آفریقایی بومی است، اما شیوع فصلی و گاه و بیگاه آن هنوز به میزان زیادی قربانی می‌گیرد.)
زمانی می‌شود از بومی شدن ویروس صحبت کرد که تعداد مبتلایان اندک و تثبیت شده باشد و تنها گاهی شیوع فصلی رخ دهد. شاید بیش از پنج تا ده سال زمان برای رسیدن به این ثبات نسبی نیاز باشد. علاوه بر این احتمال دور زدن ایمنی از سوی ویروس همیشه وجود دارد.
واکسیناسیون و ایمنی جمعی
کشورهایی که در تزریق واکسن علیه کووید-۱۹ پیشتاز بودند، موفق شدند به خوبی از سرعت مرگومیر در جامعه‌ی خود بکاهند. اگر واکسیناسیون بتواند جلوی انتقال بیماری را بگیرد و از سوی دیگر در مقابل سویه‌های جدید مؤثر باشد، می‌توان انتظار داشت در مناطقی از جهان که درصد بالایی از افراد در واکسیناسیون مشارکت کرده‌اند، ایمنی جمعی جان افرادی را که واکسن نزده‌اند هم نجات دهد. مدلی که از سوی «الکساندرا هوگان» و همکارانش در کالج سلطنتی لندن ارائه شده حاکی از این است که برای رسیدن به این ایمنی جمعی موقت به واکسنی با حدود ۹۰درصد جلوگیری از انتقال نیاز داریم که به بیش از ۵۵درصد جمعیت جامعه تزریق شود. در کنار این واکسیناسیون به فاصله‌گذاری اجتماعی و استفاده از ماسک تنفسی هم برای کنترل انتقال بیماری نیاز است. اگر بخواهیم فاصله‌گذاری اجتماعی حذف شود و زندگی به روالی تقریباً عادی بازگردد، باید نزدیک به ۶۷درصد افراد جامعه آماده واکسن بزنند. این در صورتی است که سویه تازه‌ای وارد ماجرا نشود و ثبات کنونی را به هم نزند. (درحالی که کارایی واکسن‌ها در پیشگیری از بیماری به سرعت و با ظهور اومیکرون فروکش کرده است، هنوز واکسن‌ها در پیشگیری از بیماری شدید و مرگ مؤثر هستند.)
ویروسی شبیه آنفلوآنزا؟
همه‌گیری آنفلوآنزا در سال ۱۹۱۸ که به مرگ بیش از ۵۰میلیون نفر در جهان انجامید، به معیاری برای تشخیص مرگبار بودن دیگر همه‌گیری‌ها تبدیل شده است. این بیماری به‌وسیله ویروس آنفلوآنزای A که منشأ آن پرندگان بودند، ظاهر شد. از آن زمان تاکنون تقریباً همه نسل‌های بعدی این ویروس از ویروس همه‌گیری ۱۹۱۸ نشئت گرفته‌اند. آن‌ها در سراسر جهان وجود دارند و عامل بسیاری از آنفلوآنزاهای فصلی شایع هستند که هنوز هم سالانه جان حدود ۶۵۰هزار نفر را می‌گیرند. بعضی از زیست‌شناسان تکاملی و دیگر متخصصان می‌گویند SARS-CoV-2 رفتاری شبیه به ویروس عامل آنفلوآنزا از خود نشان خواهد داد و بسیار کم‌خطرتر به شکل فصلی یا سالانه ظاهر خواهد شد. اما طبق نتایج جدید «آنتی‌بادی‌های خنثی‌کننده» در بدن افرادی که پیش از این به کووید-۱۹ مبتلا شده‌اند، نسبت به سویه‌های نوظهور کمتر از سویه‌های پیشین واکنش نشان می‌دهند. احتمالاً این موضوع ناشی از اختلال در شناسایی جهش‌های رخ‌داده در پروتئین سنبله (پروتئین‌های S یا سطح ویروس که وسیله چسبیدن ویروس به سلول‌های بدن و ورود به سلول است) ناست که واکسن آن‌ها را هدف قرار می‌دهد. اگر این فرض درست باشد، واکسن‌ها هم دیگر نمی‌توانند سویه‌های تازه SARS-CoV-2 را به خوبی خنثی کنند (امروز می‌دانیم که اینچنین است). بیش از ۷۰درصد از متخصصان شرکت‌کننده در نظرسنجی نشریه نیچر معتقدند یکی از عوامل ادامه‌دار بودن حضور SARS-CoV-2 در جامعه بشری می‌تواند فرار از سیستم ایمنی بدن و فریب ایمنی ناشی از واکسن‌ها باشد. بنابراین احتمالاً واکسن‌هایی که علیه SARS-CoV-2 تهیه می‌شوند، نیاز به بازنگری سالانه خواهند داشت؛ اما در این شرایط هم ایمنی حاصل از واکسیناسیون یا ابتلای به بیماری می‌تواند از شدت بیماری بکاهد و مرگومیر را به شدت کاهش دهد. ابتلای دوباره به بیماری هم سیستم ایمنی بدن فرد را در برابر سویه‌های مشابه هوشیارتر می‌کند؛ اما نمی‌توان اطمینان داشت واکسیناسیون، ابتلا یا ابتلای مجدد به بیماری در همه افراد جامعه مانع از ظهور مرگبار این ویروس در گروهی بسیار اندک شود.
بهترین سناریوی ممکن: شبیه به سرخک
اگر واکسن‌های کنونی بتوانند مانع از ابتلای فرد به بیماری و انتقال SARS-CoV-2 به دیگران شوند، بهترین سناریو که چندان محتمل هم نیست رخ خواهد داد. در این صورت مانند ابتلا به سرخک یا تزریق واکسن آن هر فرد به طور مادام‌العمر در برابر SARS-CoV-2 مصون خواهد شد. به دلیل اثر قابل توجه واکسن سرخک تنها تزریق دو دوز از آن کافی است تا مصونیتی برای همه عمر در فرد به وجود آید. همین نکته باعث شده سرخک در بسیاری از کشورهای جهان ریشه‌کن شود. پیش از تهیه این واکسن در سال ۱۹۶۳ همه‌گیری‌های بزرگ سرخک بیش از ۲میلیون‌و۶۰۰هزار انسان را که بیشترشان خردسال بوده‌اند، به کام مرگ کشیده‌اند. از آنجا که ویروس سرخک هنوز موفق به فرگشتی نشده که بتواند سیستم ایمنی بدن ما را دور بزند، با وجود تلاش سالانه برای تولید واکسن جدید آنفلوآنزا هنوز نیازی به بازنگری در نحوه‌ی تولید واکسن سرخک نداریم. اما اگر فکر می‌کنید واکسیناسیون در برابر سرخک و ایمنی مادام‌العمر، این بیماری را در جهان ریشه‌کن کرده است، سخت در اشتباه هستید. این بیماری هنوز هم بومی بعضی از مناطق کم‌برخوردار جهان است و هر ساله از میان کودکانی که شانس دریافت واکسن نداشته‌اند، قربانی می‌گیرد. ظهور SARS-CoV-2 هم می‌تواند شرایط مشابهی را ایجاد کند؛ مخصوصاً زمانی که بررسی‌ها نشان می‌دهند از هر چهار نفر یکی از آن‌ها خیال ندارد در برابر این ویروس واکسینه شود یا برای تزریق واکسن هنوز متقاعد نشده است. عوامل بسیاری دست به دست یکدیگر داده‌اند تا کنترل کامل گسترش SARS-CoV-2 را به تأخیر بیندازند. تنها راه پیش روی دولت‌ها طی دو سال آینده واکسیناسیون گسترده و حفظ قوانین فاصله‌گذاری اجتماعی برای جلوگیری از ظهور ناگهانی سویه‌های قدیمی و تازه است. اگر کووید-۱۹ را به حال خود رها کنیم، روزهایی سخت‌تر از همه‌گیری‌ای که پشت سر گذاشته‌ایم در راه خواهند بود.
