محبوبه عمیدی: تغییر اقلیم به شیوه‌های گوناگونی در حال تغییر جهان ماست. ناقلان بیماری‌های گوناگون قلمروهای تازه‌ای را کشف می‌کنند و بیماری‌هایی که تا پیش از این محدود به مناطق خاصی بودند، حالا سر از مناطقی جدید در خواهند آورد. ظهور و پیدا شدن عوامل بیماری‌زای باستانی از خاک منجمد و یخ‌های ذوب‌شده خطر بالقوه دیگری است که شواهدی برای آن وجود دارد. آنتراکس (سیاه زخم) بعد از ۷۵ سال به سیبری بازمی‌گردد و میکروارگانیسم‌هایی که زمانی نئاندرتال‌ها، ماموت‌ها و دیگر جانوران منقرض‌شده را از پا درآورده‌اند، دوباره روی زمین جولان خواهند داد. زیکا، تب دنگی، حتی آبله و مالاریا مناطق تازه‌ای از جهان را درگیر خواهند کرد. سناریوی ترسناک آخرالزمانی‌ای که با آن مواجه هستیم، تنها نتیجه فعالیت‌های بشر و بی‌توجهی او به محیط‌زیستی است که دارد ویران می‌شود.
بیماری‌های جدید در یک جهان گرم
یکی از باکتری‌های مرگباری که گرمایش جهانی از آب‌های گرم جهان به دیگر نقاط کشانده، Vibrio vulnificus است. این باکتری از نزدیکان و خویشاوندان همان باکتری عامل وباست که هنوز ریشه‌کن نشده است. ویبریو ولنیفیکوس که از طریق زخم‌های تازه وارد بدن شناگران می‌شود و در مواردی با از کار انداختن اندام‌های داخلی بدن جان آنها را می‌گیرد، طی سال‌های اخیر خود را از آب‌های گرم اقیانوسی به خلیج مکزیکو رسانده است. پزشکان می‌گویند این باکتری به یکی از دلایل مراجعه بیماران به بیمارستان‌ها در مناطق ساحلی تبدیل شده است. یکی از این مناطق خلیج آلاسکا است که طی سال‌های گذشته دمای آب‌های آن تنها دو درجه سانتیگراد گرم‌تر شده و حالا ویبریو در این آب‌های سابقاً سرد هم زندگی می‌کند.
یک نمونه دیگر کنه‌های ناقل بیماری لایم هستند که پیش از این تنها در مناطقی از جنوب اروپا دیده می‌شدند؛ اما امروزه حتی در کشورهایی شمالی مانند سوئد هم دیده می‌شوند. تنها دلیل حضور این کنه‌ها زمستان‌هایی است که گرم شده‌اند و دیگر نمی‌توانند از رشد و تکثیر لارو این حشره جلوگیری کنند. ناقلان دیگری هم از گرمایش جهانی و تغییرات ناگهانی آبوهوایی به نفع خود استفاده کرده‌اند. نه‌تنها پای پشه مالاریا به نقاط تازه‌ای از جهان باز شده، بلکه پشه آئدس هم که ناقل بیماری‌های ویروسی متعددی مانند زنکا، تب دنگی و چیکونگونیاست به یکی از تهدیدهای تازه در مناطق متعدد جهان تبدیل شده است. کمی بیش از دویست سال پیش قلمروی این پشه منحصر به مناطق محدودی از جهان بود؛ اما در حال حاضر به نظر می‌رسد تنها مناطق قطبی از جولان ببر آسیایی در امان مانده باشند. این پشه میزبانان خود را از میان پستانداران و مخصوصاً انسان انتخاب می‌کند و باعث بیماری‌های می‌شود که می‌توانند قربانی را از پا درآورند.
پشه آئدس هم که ناقل بیماری‌های ویروسی متعددی مانند زنکا، تب دنگی و چیکونگونیاست به یکی از تهدیدهای تازه در مناطق متعدد جهان تبدیل شده است. کمی بیش از دویست سال پیش قلمروی این پشه منحصر به مناطق محدودی از جهان بود
زمین، بهشت عوامل بیماری‌زا
پیش از این همه نگرانی‌ها تنها به دلیل اثرات فیزیکی گرمایش جهانی مانند بالا آمدن سطح آب‌ها یا خشکسالی گسترده بود. اما به نظر می‌رسد مشکلات بالقوه‌ای که ناشی از تغییر در فلور طبیعی مناطق گوناگون هستند و به‌طور مستقیم جمعیت و تنوع میکروارگانیسم‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند، به مراتب پیش‌بینی‌ناپذیرتر و پیچیده‌تر باشند. یکی از این تغییرات افزایش اندک رطوبت خاک در برخی مناطق است که می‌تواند عامل گسترش قارچ‌های بیماری‌زا باشد یا به باکتری‌های ساکن خاک مانند عامل بیماری سل فرصت بیشتری برای ادامه حیات و انتقال بدهد. پژوهشگران می‌گویند گرمایش جهانی و تغییرات آبوهوایی می‌توانند تا سال ۲۰۷۰ میلادی به گسترش هزاران ویروس تازه میان گونه‌های جانوری جهان منجر شوند. بسیاری از این ویروس‌ها از جانوران مخصوصاً پستانداران به انسان منتقل خواهند شد. این تهدید تازه در دو قاره آسیا و آفریقا که تاکنون مهد گسترش بیماری‌های مشترک و مرگبار متعددی میان انسان و جانواران بوده‌اند، بسیار جدی‌تر است. اگر به چندین دهه گذشته بازگردیم، می‌بینیم ایدز، آنفلوآنزا، ابولا و سه شیوع پیاپی کروناویروس‌ها (سارس-۲۰۰۳، مرس-۲۰۱۲ و کووید-19-۲۰۱۹) در این دو قاره رخ داده‌اند و بعضی از آنها راهشان به همه جهان گشوده‌اند. حتی امروز این تردید وجود دارد که شیوع جهانی آبله میمون ممکن است تحت تأثیر چنین عواملی بوده.
از سوی دیگر گرمایش جهانی، شهرسازی، جنگل‌زدایی و دیگر فعالیت‌های بشر باعث تخریب زیستگاه جانوران بسیاری می‌شوند و آنها را همراه با انگل‌ها و عوامل بیماری‌زای متعددی که به همراه دارند به سمت مناطق تازه‌ای سوق می‌دهند. نتایج بررسی‌هایی که روی ۳۱۰۰ گونه از پستانداران به انجام رسیده‌اند و پیش‌بینی تغییرات جغرافیایی قلمروی این جانوران تا سال ۲۰۷۰ حتی در بهترین حالت ممکن هم ترسناک هستند. مطابق این الگوها در بهترین شرایط ممکن، اگر تا سال ۲۰۷۰ تنها دو درجه سانتیگراد به دمای زمین اضافه شود، مهاجرت‌ها زمینه را برای انتقال دست‌کم ۱۵هزار ویروس تازه میان گونه‌های جانوری گوناگون فراهم خواهند کرد. همه این نقل و انتقال‌ها برای اولین بار است که رخ می‌دهند. حدود ۳۰درصد از این تعداد می‌تواند در میان گونه‌های مختلف پستانداران جابه‌جا شوند. پژوهشگران می‌گویند همه این ویروس‌ها نمی‌توانند مانند کروناویروس وارد جامعه انسانی شوند و گسترش پیدا کنند؛ اما بالا رفتن تعداد ویروس‌های مشترک جان ما انسان ها را هم تهدید خواهد کرد.
بسیاری از پژوهشگران معتقدند خفاش‌ها یکی از ناقلان اصلی بیماری‌های آینده خواهند بود. آنها عوامل بیماری‌زا را با خود به مناطق دوردست می‌برند، می‌توانند بیماری را به انسان انتقال دهند و احتمالا منبع اولیه گسترش کووید-19 در جهان هستند. از سوی دیگر این پستانداران پرنده در شلوغ‌ترین مناطق آسیایی و آفریقایی جهان متمرکز شده‌اند.
هیچ جنبنده‌ای در امان نیست
فعالیت‌های بشری تا اینجا هم شتاب بسیاری به ویرانی محیط‌زیست و گسترش گرمایش جهانی داده است، به همین دلیل تلاش‌ها برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به تنهایی برای نجات گونه‌ها و جلوگیری از گسترش بیماری‌های مشترک میان آنها کافی نیست. پژوهشگران درباره این بیماری‌های مشترک و آسیب جدی آنها به حیات‌وحش و مناطق حفاظت‌شده بارها هشدار داده‌اند. آنها به ابولا اشاره می‌کنند که نه تنها در میان انسان‌ها مرگبار است، بلکه می‌تواند دیگر نخستیان از جمله گوریل‌های در معرض انقراض را هم از پا درآورد.
گرمایش جهانی و تغییرات آبوهوایی می‌توانند تا سال ۲۰۷۰ میلادی به گسترش هزاران ویروس تازه در میان گونه‌های جانوری جهان منجر شوند. بسیاری از این ویروس‌ها از جانوران مخصوصاً پستانداران به انسان منتقل خواهند شد
گرمایش جهانی تنها تهدیدی برای پستانداران خشکی‌زی نیست. در حال حاضر طاعون قارچی باعث انقراض نزدیک به ۹۰ گونه از دوزیستان شده است و اطلاعاتی هم از آسیب‌های وارده به پستانداران آبزی در دست نیست. علاوه بر این به بررسی بیشتر پرندگان و عوامل بیماری‌زایی که به سادگی کیلومترها با خود حمل می‌کنند، نیاز داریم. پس از پستانداران این پرندگان هستند که بالاترین آمار بیماری‌های ویروسی مشترک با انسان را در اختیار دارند. از سوی دیگر نزدیک به ۱۰هزار ویروس مشترک میان انسان و دیگر پستانداران میان پستانداران ساکن جنگل‌ها و بیابان‌های جهان زندگی می‌کنند. تخریب زیستگاه این جانوران، قاچاق، خرید و فروش گونه‌ها و کشاورزی صنعتی می‌تواند باعث ارتباط نزدیک انسان با این جانوران و انتقال ساده‌تر بیماری‌ها شود.
پژوهشگران می‌گویند پیش از این دو تهدید جدی گرمایش جهانی و گسترش بیماری‌ها روی زمین به شکل مستقل بررسی شده‌اند، اما ارتباط تنگاتنگ میان آنها به تازگی هدف پژوهش‌های علمی قرار گرفته است. آنها معتقدند زمین گرم‌تر حتی می‌تواند به ظهور سویه‌های تازه‌ای از ویروس‌های مرگبار خوشامد بگوید. بسیاری از این پژوهشگران روند گرمایش جهانی و گسترش بیماری‌های جدید را غیرقابل‌اجتناب می‌دانند. به گفته آنها تنها کاری که از دست بشر برمی‌آید کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی، تولید کمتر گازهای گلخانه‌ای، کند کردن سرعت تخریب زیستگاه‌های حیات‌وحش و جنگل‌ها و احتمالاً کاهش شتاب این روند مرگبار است.
خاک منجمد و اسب تروا
کاهش شتاب گرمایش جهانی می‌تواند مانع از آب شدن یخ‌ها در خاک منجمد هم شود. خاک منجمد خاکی است که بیش از دو سال به شکل یخ‌زده باقی مانده باشد. این خاک مساحتی نزدیک به ۲۵درصد از سطح زمین در نیم‌کره شمالی را به خود اختصاص داده است. عمیق‌ترین بخش‌های این خاک بیش از ۱/۵ کیلومتر در عمق زمین پیش رفته است و قدمت قدیمی‌ترین قسمت‌ها به بیش از ۶۰۰هزار سال پیش بازمی‌گردد. این خاک منجمد که بخش‌های قابل‌توجهی از کانادا، سیبری و آلاسکا را دربرمی‌گیرد، امروزه در حال ذوب شدن است. پژوهشگران می‌گویند تا سال ۲۱۰۰ بیش از ۶۵درصد خاک منجمد در نزدیکی سطح شمالگان از دست خواهد رفت. این خاک ویروس‌ها و باکتری‌هایی باستانی را در خود جا داده که مدت‌هاست قربانی تازه‌ای نگرفته‌اند.
یکی از قربانیان تازه این میکروارگانیسم‌ها پسربچه‌ای بود که جان خود را به دلیل ابتلا به سیاه‌زخم از دست داد. او و حدود صد نفر دیگر در سیبری به بیماری‌ای باکتریایی مبتلا شدند که طی هفتاد سال گذشته بی‌سابقه بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد او و دیگر افراد احتمالاً به دلیل حضور باکتری قدیمی عامل بیماری در جسد گوزن شمالی که در یخ‌های در حال ذوب ظاهر شده بود، به این بیماری مبتلا شده‌اند. باسیلوس آنتراسیس قرن‌ها پیش عامل همه‌گیری در جهان بود و حتی در قرون وسطی نقش جنگ‌افزار بیولوژیک را بازی کرد. اروپاییان در جنگ‌ها با پرت کردن اجساد جانوران آلوده به این باکتری به درون شهرهای رقیب سعی می‌کردند دشمن را بیمار کنند و از پا درآورند.
محققان می‌گویند هر گرم از خاک منجمد می‌تواند میزبان هزاران گونه از میکروارگانیسم‌های مختلف باشد. در میان این میکروارگانیسم‌ها علاوه بر عوامل بیماری‌زایی مانند باکتری عامل آبله و طاعون خیارکی که سال‌ها پیش روی زمین جولان داده‌اند، ممکن است باکتری‌ها و ویروس‌هایی وجود داشته باشند که انسان امروزی در برابر آنها هیچ ایمنی طبیعی، واکسن و آنتی‌بیوتیک مؤثری در اختیار ندارد.
درست است که در حال حاضر تنها ۵میلیون نفر در این مناطق زندگی می‌کنند، اما گرمایش جهانی، سفرهای توریستی و تجاری به شمالگان و از دست رفتن منابع کنونی می‌تواند بشر را با رویارویی‌ای مواجه کند که از آن بازگشتی نیست. کافی است مسافران با بیماری‌های ناشناخته و خطرناک به شهرهای خود بازگردند و یک تجربه سخت تازه را در سال‌های آتی رقم بزنند.
